Αλφαβητάρι του Νεοέλληνα : Κείμενα επίκαιρης ελληνικής αυτοσυνειδησίας / ανθολόγηση Χρήστος Γιανναρά

Το ανθολόγιο – αλφαβητάρι του καθηγητή Χρήστου Γιανναρά μάς δίνει το μέτρο «επανεύρεσης μιας ενεργητικής ελληνικότητας. Δηλαδή επίκαιρης πρότασης για τα ουσιώδη της ζωής, που θα αποδείχνεται πρόταση ελληνική (όπως πάντοτε μέσα στους αιώνες) αν ενδιαφέρει πανανθρώπινα». Ανθολογώντας Μακρυγιάννη, Παπαδιαμάντη, Λορεντζάτο, Σεφέρη, Ζηζιούλα αλλά και Χατζιδάκι, Τσαρούχη, Πικιώνη, Βακαλόπουλο, ο καθηγητής Χρήστος Γιανναράς συνθέτει το Αλφαβητάρι του Νεοέλληνα. Και χαρακτηρίζει τα ανθολογούμενα κείμενα – πρόταση, ως κείμενα επίκαιρης ελληνικής αυτοσυνειδησίας. Όπως σημειώνει ο Χ. Γιανναράς στον πρόλογο του βιβλίου «θα ευχόμουν να λειτουργήσει αυτή η ανθολόγηση πραγματικά σαν ένα αλφαβητάρι για το συλλαβισμό απαντήσεων στο πολύ ρεαλιστικό ερώτημα: αν έχει ουσιαστικό θετικό αντίκρυσμα στη ζωή του Νεοέλληνα σήμερα η ελληνική του καταγωγή». Τα κείμενα αποτελούν μια σύγχρονη αναζήτηση νοήματος της ελληνικότητας. Μετά το αλφαβητάρι της πίστης, ο καθηγητής Χ. Γιανναράς μάς δίνει το Αλφαβητάρι του Νεοέλληνα. Σκέπτομαι ότι θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα, με τον τίτλο Το Αλφαβητάρι της πίστης του Νεοέλληνα. Στέκομαι ιδιαίτερα στον όρο αλφαβητάρι, που χρησιμοποιεί ο Γιανναράς, γιατί με ενδιαφέρει ότι παίρνει ένα άλλο νόημα το αυτονόητο που λέγεται αλφάβητο. Σκέπτομαι ότι ο Ακάθιστος Ύμνος είναι κατ’ αλφάβητον (24 Οίκοι, όσα και τα γράμματα του αλφάβητου). Στην Υμνολογία συναντούμε πολλούς στίχους και τροπάρια κατ’ αλφάβητον. Το αλφαβητάρι ήταν σχολικό βιβλίο για κάποιες παλιότερες γενιές. Ο Χριστός στην Αποκάλυψη είναι το Α και το Ω. Στη χώρα μας ο αγράμματος αποκαλείται αναλφάβητος. Ο καθηγητής Χ. Γιανναράς στο βιβλίο του Παιδεία και Γλώσσα περιλαμβάνει ένα κείμενό του με τίτλο: «Λειτουργικώς αναλφάβητοι». Διερωτάται λοιπόν εκεί: «Τι ποσοστό αντιπροσωπεύουν στον κοινωνικό μας βίο οι λειτουργικώς αναλφάβητοι, πόσοι πτυχιούχοι των παιδαγωγικών μας σχολών καταλαβαίνουν τη γλώσσα του Παπαδιαμάντη, ποιο ποσοστό αποφοίτων του λυκείου δεν γνωρίζει ούτε αυτό που λέμε γραφή – όχι ορθογραφία ή νοηματική των λέξεων, αλλά τη γραπτή σημαντική τής γλώσσας: να ξεχωρίζει το ζήτα από το ξι, το φι από το ψι». Για τον καθηγητή Χ. Γιανναρά «ο καίριος αποσταθεροποιητικός παράγων για την Ελλάδα δεν είναι η τουρκική απειλή ούτε η κρίση της Βαλκανικής. Είναι το αυξανόμενο ποσοστό των λειτουργικώς αναλφαβήτων». Αντιλαμβάνεται κανείς την πρωταρχική σημασία που έχει το αλφάβητο στη σκέψη και την αγωνία του Γιανναρά, ο οποίος αλλού διαπιστώνει κατηγορηματικά: «Κι όμως τη γλώσσα του πατρο – Κοσμά την καταλάβαιναν οι αναλφάβητοι Έλληνες της Τουρκοκρατίας», ενώ «μέσα σε μια γενιά διακόπτεται η γλωσσική συνέχεια τριών χιλιάδων χρόνων». Άρα υπάρχουν αναλφάβητοι και αναλφάβητοι. Υπάρχουν αυτοί που γνωρίζουν εμπειρικά το αλφαβητάρι της πίστης, υπάρχουν αυτοί που συλλαβίζουν κυριολεκτικά τις λέξεις λόγω γλωσσικής αφασίας, υπάρχουν άλλοι που δεν καταλαβαίνουν ότι το αλφάβητο είναι μια συγκεκριμένη αίσθηση, αφού όπως λέει ο Ελύτης «η Ελλάδα είναι μια συγκεκριμένη αίσθηση» και ίδια αίσθηση – λέει ο Γιανναράς – είναι η γραφή της γλώσσας. «Χίλια χρόνια στο λεγόμενο Βυζάντιο, τα παιδιά μάθαιναν ανάγνωση και γραφή με αλφαβητάρι τον Όμηρο. Και στην Τουρκοκρατία, με το Ψαλτήρι και το Οκταήχι», σημειώνει ο Γιανναράς. Δηλαδή, αυτά τα αλφαβητάρια είναι τα αναγνωσματάρια του Ελληνισμού. Το Αλφαβητάρι του Νεοέλληνα προσπαθεί να εντοπίσει την επίγνωση της ελληνικής ιδιαιτερότητας, δηλ. της ταυτότητας των Νεοελλήνων. Αυτή η περίφημη ταυτότητα προϋποθέτει τα περιεχόμενα του βιβλίου: αυτεπίγνωση, μνήμη, φρόνημα, γλώσσα, παιδεία, τέχνη, αυτοκριτική, προοπτική. Διαβάζοντας κανείς το Αλφαβητάρι του Νεοέλληνα αρχίζει να υποψιάζεται αυτό που έγραψε ο καθηγητής Χ. Γιανναράς σ’ ένα κείμενό του για τον Οδυσσέα Ελύτη: «Την ελληνική ταυτότητα την ορίζει η σοφία της ποίησης, όχι η αποδεικτική της Ιστορίας. Ο τρόπος της παραίτησης, της άοπλης μέθεξης. Της εκούσιας απώλειας που είναι πάντα εύρεση. Αυτό που ήταν πάντοτε η αποφατική Ελλάδα». Νομίζω ότι για τον καθηγητή Χ. Γιανναρά ισχύει αυτό που είπε ο Ελύτης για την Ελλάδα: "Υπάρχει μια Ελλάδα των αθλιοτήτων και υπάρχει μια ιδανική μες στο κεφάλι μας, και εγώ αυτή νοσταλγώ". Πάντοτε συγκινούμαι όταν ο Γιανναράς αναφέρεται στον ελληνικό τρόπο ζωής ως αρχοντικό: «Αρχοντιά αιώνων κοινωνία της ζωής». Και ο Ελύτης τον δικαιώνει όταν λέει με παράπονο σε μια συνέντευξή του: «Είμαστε πρίγκιπες και δεν το ‘χουμε καταλάβει». Το Αλφαβητάρι του Νεοέλληνα έχει ως υπότιτλο «Κείμενα επίκαιρης ελληνικής αυτοσυνειδησίας». Το βιβλίο Παιδεία και Γλώσσα περιλαμβάνει κείμενα που χαρακτηρίζονται ως «επικαιρικά παλινωδούμενα». Όμως όποιος διαβάσει τόσο τα ανθολογούμενα κείμενα όσο και αυτά του καθηγητή Γιανναρά που είχαν δημοσιευθεί ως άρθρα σε εφημερίδες, θα διαπιστώσει ότι αυτά έχουν διαχρονική αξία. Η επικαιρότητα τους είναι σαν αυτή του αλφαβήτου. Αν δεν γνωρίζεις το αλφάβητο δεν μπορείς να διαβάσεις και να γράψεις σωστά. Αν δεν προσεγγίσεις τα βιβλία αυτά ως καρπό μόνιμης αγάπης και αγωνίας ελπιδοφόρου, είσαι αναλφάβητος. Γιατί τα βιβλία αυτά αποτελούν πρόταση. Μη λησμονούμε: Η πρόταση αποτελείται από λέξεις και οι λέξεις από γράμματα του αλφαβήτου. «Η εδώ πρόταση – σημειώνει ο καθηγητής Γιανναράς – απαιτεί τουλάχιστον μιαν υποψία για την επικαιρότητα και γονιμότητα της διαχρονικής ελληνικής εμμονής στο φωτισμό νοήματος της ανθρώπινης ύπαρξης και συνύπαρξης – στη γιγαντομαχία περί της ουσίας, στη ζήτηση του ενός ούτινος εστι χρεία». Είμαι πεπεισμένος πλέον πως το συνολικό έργο του Χ. Γιανναρά μας παρακινεί – όπως γράφει ο ίδιος σ’ ένα κείμενό του για τον Ελύτη – «να ψηλαφίσουμε την εύρεση του απορριμένου λίθου, να συλλαβίσουμε ελεγεία στην οξώπετρα, να ψάλλουμε μαζί του τον Ιησού του ήλιου, τον μετά κάθε Σάββατο ανατέλλοντα». Κείμενο του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου για την παρουσίαση των βιβλίων του Χρήστου Γιανναρά το "Αλφαβητάρι του Νεοέλληνα" και "Παιδεία και Γλώσσα" στην αίθουσα της Φιλαρμονικής Εταιρείας Πατρών την 1η Απριλίου 2001.